Thuốc hạ nhãn áp là gì? Các công bố về Thuốc hạ nhãn áp

Định nghĩa thuốc hạ nhãn áp

Thuốc hạ nhãn áp là nhóm dược chất có tác dụng làm giảm áp lực nội nhãn (intraocular pressure – IOP), yếu tố nguy cơ chính dẫn đến tổn thương thần kinh thị giác trong bệnh tăng nhãn áp. Tăng nhãn áp là nguyên nhân phổ biến thứ hai gây mù lòa không hồi phục trên toàn cầu, và điều trị bằng thuốc nhỏ mắt là phương pháp can thiệp đầu tay trong hầu hết các trường hợp.

Việc kiểm soát IOP hiệu quả giúp ngăn ngừa tiến triển mất thị lực ở bệnh nhân tăng nhãn áp góc mở nguyên phát, tăng nhãn áp góc đóng mạn và các thể thứ phát. Thuốc được sử dụng đơn độc hoặc phối hợp, phụ thuộc vào mức độ tăng áp lực và đáp ứng của người bệnh.

Hầu hết các thuốc hạ nhãn áp có dạng dung dịch nhỏ mắt tại chỗ. Một số trường hợp đặc biệt có thể sử dụng thuốc đường uống (ví dụ như acetazolamide) khi cần hạ áp cấp hoặc trong giai đoạn tiền phẫu.

Chỉ định lâm sàng

Thuốc hạ nhãn áp được chỉ định chủ yếu trong các bệnh lý liên quan đến tăng áp lực nội nhãn. Mục tiêu điều trị là hạ IOP xuống ngưỡng an toàn (thường giảm ít nhất 20–30% so với mức nền), qua đó làm chậm hoặc ngăn ngừa tổn thương sợi thần kinh thị giác.

Các chỉ định chính bao gồm:

• Tăng nhãn áp góc mở nguyên phát (primary open-angle glaucoma)
• Tăng nhãn áp góc đóng mạn (chronic angle-closure glaucoma)
• Tăng nhãn áp thứ phát do steroid, viêm nội nhãn, tắc tĩnh mạch võng mạc
• Tăng nhãn áp bẩm sinh (phối hợp với can thiệp phẫu thuật)
• IOP cao nhưng chưa gây tổn thương thị thần kinh (ocular hypertension)

Việc chỉ định thuốc cần được cá nhân hóa dựa trên đặc điểm bệnh lý, tuổi, mức độ tổn thương, khả năng tuân thủ và nguy cơ biến chứng toàn thân.

Cơ chế tác động của thuốc

IOP được duy trì bởi sự cân bằng giữa sản xuất và dẫn lưu thủy dịch trong mắt. Thủy dịch được tạo ra từ thể mi, lưu thông qua đồng tử đến tiền phòng, sau đó thoát ra ngoài chủ yếu qua vùng bè củng mạc (trabecular meshwork) và một phần qua đường uveoscleral.

Thuốc hạ nhãn áp tác động thông qua hai cơ chế chính:

• Giảm sản xuất thủy dịch (ức chế tuyến thể mi)
• Tăng dẫn lưu thủy dịch (qua vùng bè hoặc uveoscleral)

Công thức mô tả áp lực nội nhãn:

$IOP = \frac{F - U}{C} + P_v$

• $F$: tốc độ sản xuất thủy dịch
• $U$: lượng dịch thoát qua đường uveoscleral
• $C$: độ dẫn lưu qua vùng bè
• $P_v$: áp lực tĩnh mạch thượng củng mạc

Tùy theo cơ chế tác động, các nhóm thuốc sẽ làm thay đổi $F$, $U$ hoặc $C$, từ đó làm giảm IOP.

Phân loại thuốc hạ nhãn áp

Hiện nay, có sáu nhóm thuốc hạ nhãn áp chính được sử dụng trong thực hành lâm sàng. Mỗi nhóm có cơ chế, hiệu quả và tác dụng phụ riêng biệt. Sự lựa chọn thuốc phụ thuộc vào đáp ứng điều trị, bệnh lý nền và khả năng dung nạp của từng bệnh nhân.

Bảng sau tóm tắt các nhóm thuốc phổ biến:

Nhóm thuốc	Ví dụ	Cơ chế chính
Prostaglandin analogs	Latanoprost, Bimatoprost	Tăng dẫn lưu uveoscleral
Beta-blockers	Timolol, Levobunolol	Giảm sản xuất thủy dịch
Alpha-agonists	Brimonidine	Giảm sản xuất và tăng dẫn lưu
Carbonic anhydrase inhibitors	Dorzolamide, Acetazolamide	Ức chế sản xuất thủy dịch
Rho kinase inhibitors	Netarsudil	Tăng dẫn lưu qua vùng bè
Cholinergic agents	Pilocarpine	Co cơ vòng mống mắt, mở rộng vùng bè

Prostaglandin analogs thường là lựa chọn đầu tiên vì hiệu quả giảm IOP mạnh và chỉ cần dùng một lần mỗi ngày.

Hiệu quả lâm sàng và mức độ giảm nhãn áp

Mỗi nhóm thuốc hạ nhãn áp có mức độ hiệu quả khác nhau trong việc giảm áp lực nội nhãn. Việc lựa chọn thuốc dựa vào khả năng hạ IOP, tần suất dùng thuốc, mức độ dung nạp và nguy cơ tác dụng phụ.

Theo các nghiên cứu lâm sàng, prostaglandin analogs thường cho hiệu quả cao nhất, trong khi các thuốc như beta-blocker hoặc CAI có hiệu lực thấp hơn nhưng vẫn hữu ích trong phối hợp. Dưới đây là bảng tổng hợp mức độ giảm IOP trung bình:

Nhóm thuốc	Giảm IOP trung bình	Tần suất dùng
Prostaglandin analogs	25–33%	1 lần/ngày
Beta-blockers	20–30%	2 lần/ngày
Alpha-agonists	15–25%	2–3 lần/ngày
CAIs (dạng nhỏ mắt)	15–25%	2–3 lần/ngày
Rho kinase inhibitors	20–25%	1 lần/ngày

Sử dụng đơn trị liệu là lựa chọn đầu tay, nếu không đạt hiệu quả mong muốn sẽ phối hợp nhiều nhóm thuốc khác nhau để tăng tác dụng hiệp đồng.

Tác dụng phụ và hạn chế

Mặc dù hiệu quả, thuốc hạ nhãn áp vẫn có thể gây tác dụng phụ tại chỗ hoặc toàn thân, đặc biệt khi dùng kéo dài. Việc theo dõi và kiểm soát tác dụng phụ là rất quan trọng nhằm tăng cường sự tuân thủ điều trị của bệnh nhân.

Tác dụng phụ phổ biến theo từng nhóm:

• Prostaglandin analogs: đỏ mắt, tăng sắc tố mống mắt, kích thích quanh mắt, mọc dài lông mi
• Beta-blockers: chậm nhịp tim, hạ huyết áp, khó thở ở người có bệnh phổi tắc nghẽn
• Alpha-agonists: mệt mỏi, khô miệng, buồn ngủ, phản ứng dị ứng mi mắt
• CAIs (nhỏ mắt): châm chích mắt, vị kim loại ở miệng; (dạng uống): mệt mỏi, mất cảm giác, toan chuyển hóa
• Rho kinase inhibitors: đỏ kết mạc, chảy nước mắt, đau mắt nhẹ

Bệnh nhân cần được giáo dục cách nhỏ thuốc đúng cách và theo dõi triệu chứng để xử lý kịp thời, tránh ngừng thuốc đột ngột.

Chiến lược điều trị phối hợp

Khi đơn trị liệu không đạt hiệu quả hoặc IOP mục tiêu, phối hợp hai hoặc ba thuốc với cơ chế khác nhau là biện pháp thường dùng. Việc phối hợp cần tránh trùng lặp cơ chế để hạn chế tác dụng phụ tích lũy.

Một số phối hợp thường gặp:

• Prostaglandin + beta-blocker
• Beta-blocker + CAI
• Prostaglandin + alpha-agonist

Hiện nay có nhiều sản phẩm phối hợp cố định (fixed-dose combinations) như latanoprost/timolol hoặc dorzolamide/timolol, giúp đơn giản hóa điều trị và cải thiện tuân thủ thuốc.

Sự lựa chọn phác đồ cần dựa trên khả năng đáp ứng của từng bệnh nhân, mức độ tăng IOP và chi phí điều trị.

Vai trò của theo dõi và tuân thủ

Việc theo dõi định kỳ và đảm bảo bệnh nhân tuân thủ kế hoạch điều trị là yếu tố then chốt để kiểm soát bệnh hiệu quả. Nhiều bệnh nhân không có triệu chứng nên dễ bỏ thuốc hoặc sử dụng sai cách.

Các nội dung cần theo dõi định kỳ:

• Đo IOP mỗi 1–3 tháng
• Đánh giá thị trường mỗi 6–12 tháng
• Chụp OCT thần kinh thị (khi có điều kiện)
• Đánh giá tuân thủ thuốc và tác dụng phụ

Giáo dục bệnh nhân về nguy cơ mất thị lực không hồi phục và cách sử dụng thuốc đúng kỹ thuật (đảm bảo thuốc vào kết mạc, tránh rơi ra ngoài) là điều bắt buộc trong theo dõi lâu dài.

Xu hướng phát triển thuốc mới

Trong những năm gần đây, các thuốc mới với cơ chế cải tiến và ít tác dụng phụ hơn đã được nghiên cứu và ứng dụng, đặc biệt là các phân tử nhắm trúng đích sinh học hoặc thuốc tác dụng kéo dài.

Các xu hướng phát triển bao gồm:

• Chất ức chế Rho kinase mới (netarsudil, ripasudil)
• Phân tử tác động kép như latanoprostene bunod
• Implant giải phóng chậm (Durysta – bimatoprost implant)
• Dạng nhỏ mắt hoạt chất mới (sebelipase alfa, trabodenoson – đang nghiên cứu)

Các dạng thuốc tự động (drug delivery systems) như miếng dán mi mắt, dụng cụ gắn kết mạc đang được thử nghiệm để tăng hiệu quả, giảm lệ thuộc thao tác nhỏ thuốc truyền thống.

Tài liệu tham khảo

1. American Academy of Ophthalmology – Glaucoma Treatment
2. StatPearls – Glaucoma Medications
3. Glaucoma Research Foundation – Medication Types
4. Eye Journal – Advances in Pharmacologic Glaucoma Therapy
5. Optometry Times – New Glaucoma Drugs
6. PubMed – ROCK inhibitors and Glaucoma